کمردرد، گزگز پا و بی‌حسی انگشتان خبر از درگیری دیسک کمر می‌دهند یا عصب سیاتیک؟

«دیسک کمر یا سیاتیک؟» سوالی است که اغلب مبتلایان به کمردرد، پادرد، بی‌حسی و گزگز در پاها با آن مواجه می‌شوند. حقیقت این است که دیسک و سیاتیک هر دو از اعضای مهم بدن انسان هستند و بیماری به حساب نمی‌آیند. بلکه درگیری آنها است که باعث ایجاد علائم و درد برای بیمار می‌شود. بسیاری از مبتلایان به دردهای کمر به علت شباهت علائم اختلال در دیسک‌های بین‌مهره‌ای و عصب سیاتیک مدت‌ها دچار سرگردانی شده و از مطبی به مطبی دیگر مراجعه می‌کنند. این درگیری‌ها گاه به هم مرتبط و گاه کاملا از یکدیگر جدا هستند و تنها پزشک متخصص و حاذق است که می‌تواند این موضوع را تشخیص دهد. از آنجایی که اغلب افراد تعریف دقیقی از این دو بیماری ندارند و نام آنها را جابجا استفاده می‌کنند، موضوع امروز را به دردهای کمر و ارتباط آنها با دیسک‌های بین‌مهره‌ای و عصب سیاتیک اختصاص داده‌ایم دکتر شاهد صدر در ادامه به تشریح کامل این موضوع پرداخته است.

بدن انسان دارای 24 مهره ستون فقرات است؛ 7 مهره در ناحیه گردن، 12 مهره متصل به دنده در ناحیه قفسه سینه و 5 مهره در ناحیه کمر. در امتداد مهره‌ها نیز استخوان خاجی و دنبالچه قرار گرفته است. در میان هر یک از مهره‌های ستون فقرات، یک دیسک قرار دارد که مانند ضربه‌گیر، فشارهای وارد شده به ستون مهره‌ها را جذب و خنثی می‌کند هریک از آن ها دارای یک هسته متحرک به نام «نوکلئوس پالپوزوس» است که حالت ژله‌مانند دارد. این هسته توسط حلقه‌های فیبری غضروفی پوشیده شده و محافظت می‌شود. درواقع دیسک مانند یک واشر ضخیم است که در مرکز آن یک عدسی متحرک قرار دارد. در زمان تولد تقریبا 80 درصد از محتوای دیسک را آب تشکیل می‌دهد. اما با بالا رفتن سن به تدریج از آب موجود درآن کاسته شده و خاصیت ارتجاعی آن کاهش می‌یابد. فشار عمودی نیروی جاذبه بر ستون فقرات و فعالیت‌هایی مانند بلند کردن اشیاء سنگین؛ وضعیت‌های نادرست ایستادن، نشستن، خوابیدن؛ حوادث، تصادفات و … نیز احتمال درگیری و آسیب دیسک را بالا می‌برند. 

درگیری دیسک 5 مرحله دارد

درگیری دیسک‌های بین‌مهره‌ای در 5 مرحله اتفاق می‌افتد؛ از جمله برجستگی خفیف (بالجینگ)، برجستگی شدید (پروتروژن)، بیرون زدگی متوسط (اکستروژن)، بیرون زدگی کامل (هرنیشن) و جداشدگی (سکوئستریشن). در مرحله بالجینگ، هسته مرکزی دیسک دچار صدمه نشده و فیبر پوشاننده خود را پاره نکرده است. درواقع فقط مقداری فشار به نخاع وارد می‌کند. در مرحله پروتروژن، فشار هسته دیسک به بیرون بیشتر است اما همچنان حلقه‌های فیبری پوشاننده خود را پاره نکرده و به بیرون راه نیافته است. در مرحله اکستروژن، هسته دیسک حلقه‌های فیبری دور خود را پاره کرده و تا حدودی بیرون زده است. در مرحله هرنیشن بیرون‌زدگی محتوای دیسک افزایش یافته است. در مرحله سکوئستریشن نیز بخشی از محتوای آن جدا شده و به کانال نخاع ورود پیدا کرده است.

دردی که از کمر به باسن و پا منتشر می‌شود

مهم‌ترین علامت درگیری دیسک کمر، درد در ناحیه کمر است که می‌تواند به عمق باسن، پشت ران و پشت زانو منتشر شود. خیلی اوقات نیز این درد از زانو رد شده و به پشت پاشنه پا و انگشت‌های پا می‌رسد. درد ناشی از درگیری دیسک کمر عمیق است و در صورت تحریک سیستم عصبی با علائم کرخی، گزگز شدن و بی‌حسی پاها همراه می‌شود. بعضی از بیماران نیز علائم درگیری دیسک کمر را به صورت خشکی، سردی یا داغی در ناحیه پا یا خالی شدن پاها تجربه می‌کنند.

سیاتیک چه تفاوتی با دیسک کمر دارد؟

عصب سیاتیک طولانی‌ترین عصب بدن انسان است که از ناحیه کمری آغاز شده و تا انتهای پا امتداد دارد. این عصب که خود از اتصال چندین ریشه عصبی (L4-S3) تشکیل شده است از پشت باسن عبور کرده و نواحی مختلف پا را از لحاظ حسی و حرکتی، عصب‌دهی می‌کند. بیرون‌زدگی، پارگی یا ورود محتوای ژلاتینی دیسک‌های بین مهره‌ای به کانال نخاع می‌تواند با ایجاد فشار بر عصب سیاتیک باعث ایجاد درد و علائمی چون گزگز و بی‌حسی در پاها و انگشتان پا شود. درواقع 90 درصد از دردهای سیاتیک به دلیل بیرون زدگی دیسک‌های کمر ایجاد می‌شوند. با این حال وجود علائم سیاتیک همیشه دلیل بر بیرون‌زدگی دیسک کمر نیست. عصب سیاتیک در حدود 17 درصد از افراد از داخل عضله پیریفورمیس (عضله‌ای کوچک در عمق لگن و باسن) عبور می‌کند. بنابراین اسپاسم یا کوتاه شدن این عضله می‌تواند با تحریک عصب سیاتیک باعث ایجاد درد و علائم درگیری عصب شود. خیلی از این افراد موقع نشستن روی باسن دچار تشدید درد می‌شوند. عدم تعادل در عضلات سمت چپ و راست کمر نیز در بعضی موارد می‌تواند با کشش مهره‌ها به سمت خود باعث تحریک عصب سیاتیک در ناحیه کمر و علائم ناشی از آن شود. حوادث، ضربه و تصادفات از دیگر دلایلی هستند که با آسیب به عصب سیاتیک می‌توانند درد و نارحتی در نواحی پا ایجاد کنند. لازم به ذکر است که بعضی از بیماری‌های متابولیک مثل دیابت هم می‌توانند باعث علائمی‌ چون گزگز و مورمور در پاها شوند؛ در حالی که هیچ ارتباطی با درگیری سیاتیک ندارند.

آشنایی با عوامل درگیری دیسک کمر

عوامل مختلفی در بیرون‌زدگی و درگیری دیسک کمر دخیل هستند. چاقی؛ بلند کردن اشیای سنگین؛ شیوه نادرست خم شدن؛ وضعیت‌های نامناسب بدن هنگام نشستن، ایستادن و خوابیدن؛ ورزش نکردن؛ ورزش غیراصولی؛ تصادف و حوادث؛ ناهنجاری‌های مادرزادی؛ گودی بیش از حد یا کمتر از حد کمر؛ حاملگی و جابه‌جایی، سابلاکسیشن (subluxation) و سرخوردگی مهره‌ها روی یکدیگر همگی از عوامل موثر در این درگیری ها و درد و ناراحتی ناشی از آن هستند. استرس و اضطراب نیز با افزایش ‌ترشح هورمون کورتیزول و افزایش التهاب در بدن به طور غیرمستقیم باعث تشدید دردهای دیسک کمر می‌شوند. استعمال دخانیات از دیگر عواملی است که به طور غیرمستقیم بر دردهای ناشی از درگیری آن تاثیر می‌گذارد.

تشخیص از طریق معاینه و ام‌آر‌آی

مشکلات دیسک کمر معمولا با معاینه قابل تشخیص هستند. اما برای ارزیابی دقیق محل و میزان بیرون‌زدگی آن باید تصویربرداری ام‌آرآی یا رادیولوژی انجام شود. یکی دیگر از راه‌های تشخیص میزان درگیری دیسک و تاثیر آن بر سیستم عصبی، گرفتن نوار عصب و عضله است؛ به‌خصوص زمانی که تنگی کانال نخاعی ایجاد شده باشد. البته گرفتن عکس رادیولوژی و نوار عصب و عضله حتما باید بجا باشد. در غیر این صورت اطلاعات مهمی به پزشک نمی‌رساند. برای تشخیص میزان قدرت عضلانی بیمار و برابر بودن آن در سمت راست و چپ، معاینه کفایت می‌کند. اگر در معاینه مشخص شود قدرت عضلانی از حد لازم کمتر است آن زمان گرفتن نوار عصب و عضله الزام پیدا می‌کند.

درمان دیسک را پشت گوش نیندازید

درگیری و درد ناشی از دیسک کمر حتما باید مورد بررسی و درمان قرار بگیرد. در غیر این صورت با درگیری عصب و ورود به مراحل پیشرفته ممکن است حتی فرد را دچار تحلیل کامل عضلات پا و فلجی کند. درگیری دیسک کمر را می‌توان در چند مرحله تحت درمان قرار داد. اولین راهکار درمانی، استراحت مطلق 10 روزه و استفاده از کمپرس یخ است. در این شرایط فرد به غیر از فعالیت‌هایی مثل اجابت مزاج نباید حرکت دیگری داشته باشد. اگر درد با این روش تسکین پیدا نکند، می‌توان تحت نظر پزشک از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی یا استروئیدی مثل کورتون استفاده کرد. خیلی اوقات برای تسکین دردهای سیستم عصبی ناشی از دیسک کمر از داروهایی مثل گاباپنتین هم استفاده می‌شود. 

مصرف مایعات را افزایش دهید

افرادی که دچار درد و درگیری دیسک کمر شده‌اند باید حتما مصرف مایعات را افزایش دهند تا دیسک به تدریج رطوبت‌رسانی شود. از آنجایی که دیسک فاقد سرخرگ است در حالت عادی نمی‌تواند مایعات را از طریق خون به خود جذب کند. بنابراین باید با کمک دستگاه‌های فیزیوتراپی و درمان‌های مستقیم، جریان خون را در ناحیه افزایش دهیم تا به رطوبت‌رسانی و بهبود آن کمک کنیم. برای حفظ رطوبت در دیسک، محور حرکتی مهره‌ها نیز باید حفظ شود. برای این منظور می‌توان از روش‌های درمانی کایروپراکتیک، فیزیوتراپی و توانبخشی کمک گرفت. 

جراحی دیسک چه زمانی لازم می‌شود؟

اگر بیرون‌زدگی دیسک کمر باعث تنگی کانال نخاع، درگیری شدید سیستم عصبی عضلات و تحلیل و ضعف کامل عضلانی شده باشد، فرد نیاز به جراحی پیدا می‌کند. البته در این موارد نیز توصیه می‌شود قبل از اقدام به جراحی، فرد توسط متخصص کایروپراکتیک ویزیت شود بلکه شاید بتوان با روش‌های غیرتهاجمی ‌این مشکل را به تدریج بهبود بخشید.

پیشگیری از آسیب‌های دیسک کمر

حفظ وضعیت مناسب بدن حین راه رفتن، ایستادن، نشستن و خوابیدن؛ خودداری از خم و راست شدن به شیوه غلط؛ تقویت عضلات و انعطاف‌پذیری آنها با ورزش اصولی منظم؛ انجام حرکات اصلاحی تجویز شده توسط پزشک؛ استفاده از مایعات به اندازه کافی و اصلاح گودی بیش از حد یا کمتر از حد کمر همگی به پیشگیری از درگیری دیسک کمر کمک می‌کنند. خیلی اوقات افراد بعد از خم شدن به سمت زمین برای برداشتن اشیاء یا بستن بند کفش و … دچار درد دیسک کمر می‌شوند. بنابراین آشنایی با شیوه صحیح خم شدن روی زمین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای این منظور باید حتما به جای خم شدن از کمر، به شیوه اسکات از زانو خم شده و خود را به زمین نزدیک کنید. اگر هم توانایی این حرکت را نداشته باشید باید حتما ضعف بدن را با کمک پزشک متخصص برطرف کنید. 

درگیری دیسک همیشه باعث درد نمی‌شود

کمردرد ناشی از درگیری دیسک اوایل معمولا به قدری خفیف است که فرد به آن توجهی نمی‌کند. این درد اغلب با خواب و استراحت شبانه برطرف می‌شود و مجدد با انجام دادن فعالیت‌های مختلف تا انتهای روز ظاهر می‌شود. روند بهبودی درد با خواب برای مدتی ادامه پیدا می‌کند تا اینکه به‌تدریج درگیری آن افزایش می‌یابد. میزان درد ناشی از درگیری دیسک به آناتومی بدن فرد نیز بستگی دارد. برای مثال اگر کانال نخاع گشاد باشد، بیرون‌زدگی آن ممکن است دردی برای فرد ایجاد نکند. اما اگر این کانال تنگ باشد حتی یک بیرون‌زدگی خفیف آن هم می‌تواند باعث درد شدید شود. گاهی اوقات هم افراد مبتلا به درگیری دیسک کمر دچار درد نمی‌شوند و آن را فقط با گزگز شدن و بی‌حسی در پا تجربه می‌کنند. درواقع این موضوع به محل درگیری آن بستگی دارد.

شاید این درد ناشی از دیسک یا سیاتیک نباشد

کمردرد همیشه بر اثر درگیری دیسک یا سیاتیک اتفاق نمی‌افتد. برای مثال «سندرم فاست» یکی از عواملی است که با درگیری مفصل مهره کمر باعث ایجاد درد کمر می‌شود. اسپاسم‌های عضلانی کمر و بیماری‌هایی مثل سرطان پروستات و مشکلات کلیه نیز می‌توانند باعث انتشار درد به کمر شوند. قوس زیاد یا کم کمر از دیگر عوامل درد در این ناحیه است که می‌تواند در آینده خطر درگیری دیسک‌های بین‌مهره‌ای را افزایش دهد. تشخیص این موارد بسیار مهم است زیرا می‌توان با درمان به‌موقع از تبدیل شدن آنها به درگیری دیسک پیشگیری کرد.

شغل‌های متفاوت و درگیری در دیسک‌های مختلف

علاوه بر دیسک‌های بین‌مهره‌ای ناحیه کمر، درگیری دیسک‌های ناحیه گردن نیز می‌توانند برای افراد مشکل ساز شوند. درگیری دیسک گردن معمولا در خانم‌ها شایع‌تر است و درگیری دیسک کمر در آقایان بیشتر دیده می‌شود. البته باید در نظر داشت که تقریبا 80 درصد از افراد جامعه کمردرد را در طول زندگی خود تجربه می‌کنند که اغلب به دنبال مشکلات دیسک ایجاد می‌شود. شغل‌های متفاوت نیز ممکن است درگیری‌های متفاوتی در دیسک‌های بین‌مهره‌ای ایجاد کنند. برای مثال آرایشگران بیشتر دچار درگیری دیسک گردن و وزنه‌برداران و کارگران در مکان‌های کم‌ارتفاع مثل کانال کولر بیشتر دچار درگیری دیسک کمر می‌شوند. افزایش سن یکی دیگر از عوامل موثر بر درگیری دیسک است. به همین دلیل است که بیشتر افراد بالای 40 سال، علائم درگیری آن را تجربه می‌کنند.